Eén slordige tweet en ik krijg een digitaal leger over me heen

Na een stommiteit op Twitter (iets met ‘boreaal’ en ‘Mengele’) kwam onder vuur te liggen van „een digitaal leger”. De FVD-achterban op Twitter deinst volgens haar niet terug voor intimidatie.

Maandagavond 1 april. Onderuit op de bank zocht ik in mijn telefoon nog wat informatie over wat ik die middag had zitten lezen: hoe de Argentijnse president Perón na 1946 nazikopstukken naar Argentinië haalde – behalve Adolf Eichman ook Auschwitz-arts Josef Mengele. Zo kwam het dat ik in Wikipedia las over de Zuid-Amerikaanse landen waar Mengele had gewoond. Net voor ik wegklikte, viel mijn oog op een van de laatste regels van het lemma. Daar stond: “Bijnamen van Mengele: ‘Todesengel’ en ‘Borealisches Wunderkind’.”

‘Boreaal’: na 20 maart is er het nodige over gezegd, nadat Thierry Baudet opgaf van “onze boreale wereld”. Gangbare term in extreemrechtse kringen als verwijzing naar Arische afkomst, zeiden historici. Gebezigd door nazi’s, onder wie Heinrich Himmler en nazi-filosoof Alfred Rosenberg, die hun racistische ideologie baseerden op wat ‘Nordicism’ wordt genoemd: de vermeende superioriteit van de blanke, blonde, blauwogige mens. Jean-Marie le Pen gebruikt het woord graag. Ook al bezocht Thierry Baudet meerdere malen de oprichter van Front National, onder meer om zijn proefschrift aan te bieden, in reactie op de ophef verklaarde Baudet dat ‘boreaal’ “gewoon noordelijk” betekende.

Daags erna werd de Wikipedia-pagina over ‘boreaal’ tientallen keren gewijzigd. De politiek-beladen verwijzingen naar extreemrechts werden weggehaald. De geologische betekenis ‘noordelijk’ bleef over. In de middag van 21 maart blokkeerde de Wikipedia-beheerder het lemma wegens “voortdurend vandalisme door aanhangers van FvD“. (de Volkskrant 22/3)

Tweeten was vergissing

Met die berichten in mijn achterhoofd zag ik de laatste regel van het Wiki-lemma over Josef Mengele. Opmerkelijk, vond ik, en maakte een screenshot, omcirkelde Borealisches Wunderkind en, nog steeds hangend in mijn bank, klikte het naar Twitter met bovenschrift: “Bijnamen van Mengele”.

Een tijd geleden hield ik een lezing over journalistiek ten tijde van fake news, dus ik had gewaarschuwd moeten zijn. Al heb ik zelf nog nooit een wiki-pagina gewijzigd, ook niet om naar eer en geweten een lemma aan te vullen, ik wist dat het kon, sterker, ik wist dat mensen moedwillig valse en politiek-gewenste informatie toevoegen, dat had ik net nog gelezen. Dus zomaar een foto van een lemma posten, al was het alleen om te zeggen: “Kijk wat ik tegenkom”, is in deze context onzorgvuldig. Weliswaar had ik slechts een bestaande wikipagina getoond – niks beweerd, niks gewijzigd, laat staan vergelijkingen gemaakt – als journalist moet je zo’n vergissing niet maken. Het lemma bleek op 23 maart aangepast. ‘Borealisches Wunderkind’ was toegevoegd. Mengele werd ‘Engel des Doods’ of ‘De witte Engel’ genoemd, over ‘Boreaal Wonderkind’ is niks bekend.

Mijn tweet werd de sneeuwvlok die een lawine veroorzaakt. Op Twitter werd ik overspoeld door berichten zo talrijk en grof beledigend, hatelijk en grotesk dat je je haast niet meer kon voorstellen dat mijn zonde had bestaan uit het niet-verifiëren van een fake feit op Wikipedia. Er waren opeenvolgende pogingen mijn Twitter-account te hacken, zo bleek uit mails van Twitter die verifieerden of ik mijn wachtwoord wilde wijzigen. Online verscheen obscene laster over mijn man. Ik kreeg telefoontjes van zwijgende bellers. Ik weet niet of dit bedoeld was als demonstratie van wat de FvD-leider noemt ‘de grootste en mooiste beschaving die de wereld ooit heeft gekend’, maar vrienden maanden me melding te maken bij de politie.

Vier lessen

Deze aanval liet vier dingen zien:

  1. FvD is zich gaan realiseren hoe gevaarlijk het begrip ‘boreaal’ is. Wat bedoeld leek als een dog whistle voor gelijkgestemden, was onbedoeld een brandalarm geworden.’Boreale’ ophef vergroot de kans op een cordon sanitaire door de gevestigde partijen – willen VVD en CDA samenwerken met een partij die zich bedient van idioom gebezigd door extreemrechts en nazi’s? Een cordon zou FvD op de korte termijn weliswaar groter maken, maar ook politiek impotent.
  2. Deze politieke partij heeft een achterban die niet terugdeinst voor intimidatie. In de Nederlandse politieke cultuur sinds het herstel van de democratie in mei 1946 is dat zelden voorgekomen.
  3. De partij profiteert van een digitaal leger deels bestaande uit ’trollen’ dat effectief is in meerdere opzichten. Het blaast in slagkracht iedere normale gebruiker omver en publieke medestanders blijken schaars – een moedige enkeling die het waagt eveneens de hetze van deze menigte over zich af te roepen. Dit digitale leger veroorzaakt zo veel herrie dat mainstream media als Radio 1 verslag doen van de ophef. Actie beschadiging geslaagd.

Er zijn twee redenen om te spreken van een digitaal ‘leger’ in plaats van een toevallige crowd van verontwaardigden. De berichten aan en over mij leken gecoördineerd: veel tweets waren gelijkluidend en afkomstig van trollen, mijn telefoonnummer moet zijn gedeeld. Ook een ‘leger’ vanwege de gretigheid waarmee de agressie wordt geuit. Dat oorlogsenthousiasme (de term leen ik van Ewoud Kiefts gelijknamige boek) is niet zo vreemd wanneer een partijleider spreekt van ‘veldslagen’ en zegt ‘aan het front geroepen’ te zijn.

  1. Redelijkheid en proportionaliteit zijn geen factor. Mij werd toegebeten dat ik het had gewaagd Thierry Baudet een nazi te noemen. Dat zou ik nooit doen, dat is hij niet. Het enige dat ik nu net wilde laten zien, is dat wie een woord als ‘boreaal’ gebruikt, zichzelf in slecht gezelschap plaatst. Mij werd verweten een ‘hoaxer’ te zijn – wat in de betekenis van ‘verspreider van nepbericht’ correct is, en het verwijt van naïviteit trek ik mij aan. Maar die beschuldiging kleurt anders in het licht van de opzettelijk foutieve correcties waarmee op Wikipedia ‘boreaal’ werd witgewassen.

Nog hangend op mijn bank was ik het middelpunt geworden van wat de Britse Angela Nagle een online cultural war noemt. In haar boek Kill All Normies beschrijft ze de rol van internet in de opkomst van het nieuwe extreemrechts. Die rechtse beweging dankt haar succes aan online mobilisatie. Op sociale media vergaarde de Amerikaanse alt-right beweging een enorm publiek. Daar beïnvloedde ze eerst de online-cultuur, om vervolgens de agenda te bepalen van mainstream media als kranten, radio en tv. Trumps overwinning bewijst volgens Nagle de effectiviteit van die strategie. Ook in Nederland werkt het: de beschuldigingen van Forum-aanhangers na mijn screenshot van de gevandaliseerde Wikipedia-pagina waren dermate heftig, dat radio en krant verslag deden van de online ophef.

Terugkerende extreem-rechtse ideeën

De grootste overwinning boekt nieuw extreemrechts in een minder zichtbare culturele verandering: ze verschuiven het kader van wat politiek en maatschappelijk acceptabel is. In Nederland lees je dat af aan het feit dat een partijleider spreekt van ‘omvolking’, dat hij wetenschappers, journalisten en kunstenaars als beroepsgroep verdacht maakt, een ‘meldpunt’ instelt voor ‘linkse’ leraren. Er komt kritiek op, maar intussen is het wel gezegd.

Zulke categorische verdachtmaking van groepen roept de herinnering op aan de jaren dertig, maar commentatoren deinzen steeds vaker terug voor een vergelijking met de Tweede Wereldoorlog. In december 2018 bevestigde het Verwey-Jonker Instituut in zijn Zevende rapportage racisme, antisemitisme en extreemrechts geweld in Nederland dat de maatschappelijke en politieke invloed van extreemrechts toeneemt. Het onafhankelijk onderzoeksinstituut geeft twee verklaringen: “Ideeën van extreemrechtse groepen lijken steeds meer zonder de schaduw van het nationaalsocialisme en de Tweede Wereldoorlog beschouwd te worden en daardoor gezien te worden als willekeurig welke andere politieke mening.” En extreemrechtse ideeën en opinies krijgen steeds meer toegang tot het maatschappelijke en politieke debat, tot de media en de Tweede kamer, met name omdat de ideeën van FvD “goed aansloten bij extreemrechts gedachtegoed”.

Verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog worden afgewezen: ‘Dat is al zó lang geleden’ – een argument dat nooit wordt gebruikt voor het leven van Christus, de Griekse tragedies of ouder nog: het Gilgamesj-epos. Die verhalen hadden tot doel om op basis van een gedeelde cultuurgeschiedenis een gemeenschap van waarden te vormen. De klassieke tragedies en Gilgamesj werden al nauwelijks meer doorgegeven, met de ontkerkelijking zijn we ons laatste breed gedeelde verhaal over moraliteit kwijtgeraakt. De Tweede Wereldoorlog is die rol gaan vervullen. Zolang er geen beter kader is voor lessen over massa en macht, verzet en verraad, goed en kwaad, is het geen gek idee elkaar dit verhaal te blijven vertellen.