In het Westen geldt Oeganda nogal eens als Afrikaanse voorbeelddemocratie. De oppositie tegen president Yoweri Museveni denkt daar anders over; die ziet corruptie en onvrijheid.
EEN STER rijdt rond. Door de sloppen van Makindye, een straatarme buurt in de Oegandese hoofdstad Kampala, hangt Michael Mabikke met hoofd en schouder uit het autoraam. Hij steekt twee vingers omhoog en groet een oma die haar vijzel met cassave laat staan om de modderweg op te komen. Van alle kanten snellen mensen toe om hun man in het parlement in het voorbijgaan de hand te schudden.
Mabikke (30) is een man die de aandacht trekt. Met zijn kale hoofd, een vaag ringbaardje en een pak in strakke westerse snit is hij in hip Kampala evengoed thuis als in de sloppenwijk.
Eerst gaan we naar de nieuwste basisschool in deze arme wijk. Je kunt zien dat de school pas zes maanden oud is. De vier aaneengeregen gebouwtjes glimmen in hun witte verf. Boven elke deur staat het motto van de school geschreven: ‘The struggle is our life’.
Elke klas zingt voor de bezoeker. Het zweet staat de volksvertegenwoordiger op het hoofd. Zijn donkergrijze pak is berekend op kantoor en niet op dampende lokaaltjes; de klas van 120 huist in een ruimte die vier bij vijf meter meet.
Kabikke veroverde zijn zetel in het parlement op eigen kracht, zonder praktische ondersteuning van een politieke partij. Dat hoort officieel ook zo in de Oegandese ‘geenpartijendemocratie’. Het politieke systeem van het Oost-Afrikaanse land is uniek in zijn soort. Het werd ingevoerd toen de huidige president Yoweri Museveni in 1986 aan de macht kwam. Hij trad aan na jaren van onderdukking door Milton Obote en, daarvoor, Idi Amin.
De geenpartijendemocratie bracht rust en stabiliteit in het land, dat was verscheurd door de bloedige burgeroorlog van de voorgaande jaren. Bestaande politieke partijen mochten voor een onbepaalde overgangsperiode niet politiek actief zijn. Volgens Museveni waren zij schuldig aan de etnische, religieuze en regionale verdeeldheid van Oeganda.
Daarom voerde Museveni zijn ‘democratie van onderop’ in. Mensen stellen zich op persoonlijke titel en in hun eigen kiesdistrict kandidaat voor het parlement. Wie het meest kan betekenen voor zijn of haar regio, wint de zetel. Het land wordt geregeerd door Museveni’s beweging van nationale eenheid, kortweg de Movement. Iedere Oegandees, zo bepaalt de grondwet, is daar vanaf de geboorte lid van.
In het Westen wordt Museveni’s geenpartijendemocratie op waarde geschat. ”Diplomaten en ontwikkelingswerkers noemen Oeganda een Afrikaanse democratie,” zegt Mabikke. ”Ze prijzen het systeem en zeggen: hier zien we een nieuw type democratie. Een Afrikaanse democratie. Eindelijk eens geen klakkeloze kopie van een westers model. Dit is toegesneden op wat Oeganda nodig heeft.”
In wat Museveni ‘democratie van onderop’ noemt, was het vrije woord steeds van grote waarde. In een regio die een reputatie heeft hoog te houden als het om het onderdrukken van persvrijheid gaat, liet Museveni zich voorstaan op de verscheidenheid aan vrije media. De onafhankelijke radio- en tv-zenders zijn talrijk, er is één onafhankelijke krant.
Hij wist welke waarde geldschieters uit het Westen toekennen aan de vrijheid van meningsuiting. Hij wees Bill Clinton en Evelien Herfkens op de kritiek die zijn regering bereid was te incasseren, en hij werd in klinkende munt uitbetaald. Ruim tien jaar geleden werd van Oeganda een voorbeeldland gemaakt. In 2002 kwam 55 procent van de nationale begroting van donoren.
Toch is Michael Mabikke wel degelijk lid van een politieke partij. Al jaren voert hij de Jonge Democraten aan. De kans is groot dat hij de volgende politieke leider van de Democratische Partij (DP) wordt. Ook andere partijen uit de tijd dat Museveni vocht in de bush, de jaren dat Obote aan de macht was, bestaan tot op de dag van vandaag.
Ze leiden een minder slapend bestaan dan het politieke systeem doet vermoeden. Iedere politicus hoort óf bij een van die partijen, óf bij de Movement. In het parlement werken de partijen, die officieel zijn verboden omdat ze verdeeldheid zouden zaaien, vaak samen. Hun verbondenheid betreft vooral dat ene issue: Oeganda moet weer een meerpartijenstelsel worden. Tegenover zich treffen ze de leden van de Movement. Die hielden tot nog toe vast aan de geenpartijendemocratie.
Volgens Mabikke is de Movement each and every inch een politieke partij. Eén die het monopolie op de macht heeft. Eén die in verkiezingstijd alles doet wat politieke partijen verboden is. De Movement benoemt Movement-kandidaten, organiseert politieke bijeenkomsten, gebruikt het staatsapparaat – auto’s, kopieerapparaten, mensen en computers – om voor haar kandidaten campagne te voeren. Ze stuurt politie en leger de wijken in om de bevolking stemadvies te geven. Toen de Democraten van Michael Mabikke onlangs buiten de hoofdstad een bijeenkomst hielden, werd daar met politie geweld een einde aan gemaakt.
Wil een parlementariër kans maken te worden herkozen, dan moet hij met harde resultaten komen. Hem wordt de maat genomen op basis van wat hij voor het district binnenhaalt aan wegen, bruggen, ziekenhuizen of scholen. Voor wie bij de oppositie hoort, is dat niet gemakkelijk.
Tenzij de politicus zich toch plooit naar de wensen van de president. Als een voorstel omstreden is, doen zijn mannen voorwerk. Ze praten met de afgevaardigden van de oppositie en zeggen dan: ”We hebben nog een aardig infrastructuur-project liggen. Kan uw kiesdistrict niet een nieuwe asfaltweg gebruiken?” Ze loven gezondheidszorg, fourwheeldrives, reisjes naar het buitenland, scholen of domweg sommen geld uit voor wie met de Movement mee stemt. (Niet voor niets staat Oeganda op de corruptielijst van Transparancy International, samen met landen als Kenia en Nigeria, genoteerd als een van de meest corrupte landen ter wereld.)
Dus rest Mabikke weinig anders dan van zijn eigen geld een school te openen of een voetbal te kopen voor de werklui die anders hun sport bedrijven met een prop plastic zakken die met touw tot een bal is gebonden.
Net als Michael Mabikke beschouwt Betty Amongi haar verkiezing tot parlementslid als ‘een overwinning op het systeem’. Amongi (26) is één van de jongste leden van het parlement. Zij hoort bij het Ugandan People’s Congress, de partij van Museveni’s voorganger Milton Obote, en noemt het Oeganda van vandaag ‘een dictatuur’.
De kritiek op de geenpartijendemocratie is voor de Movement steeds moeilijker te negeren. Ook vanuit het hart van Museveni’s eigen beweging klinkt de oproep om na vijftien jaar een einde te maken aan wat een overgangsperiode zou zijn. De Movement stelde een commissie in voor herziening van de grondwet. Trouw aan de ideologie van een democratie van onderop, zegt Moses Byaruhanga, politiek assistent van Museveni: ”Als de Oegandese bevolking haar ideeen over een meerpartijensysteem heeft veranderd, zullen wij daarnaar luisteren. Op dit moment wordt de bevolking geraadpleegd.”
Elk land heeft een staatsvorm die voortkomt uit zijn geschiedenis, doceert Byaruhanga. ”In tegenstelling tot Europa, waar politieke partijen sociale klassen vertegenwoordigen, waren de partijen in Oeganda na de onafhankelijkheid gebaseerd op religieuze scheidingen. Dan is een meerpartijenstelsel een groot gevaar.”
Betty Amongi neemt het verhaal van de Movement met een korrel zout. Oeganda is nooit zo verdeeld geweest naar religie of regio als Museveni’s beweging wil doen geloven, zegt ze . ”De president spreekt over regionale verdeeldheid die ten grondslag lag aan de burgeroorlog. Maar het is juist Museveni’s politiek die sektarisme in de hand werkt. Zestig procent van de ministers komt uit één regio: die waar Museveni vandaan komt. Die streek wordt bevoordeeld .”
Ook Michael Mabikke is niet erg onder de indruk van de hervormingsinspanningen van Musevini. ”De grondwet wordt herschreven door de mensen die Museveni zelf heeft uigekozen en betaalt,” zegt hij. ”De president is helemaal niet uit op een meerpartijenstelsel. Hij wil met een grondwetsherziening een derde termijn als president mogelijk maken.”